Πόσες φωνές, ιδιώματα, πρόσωπα και ιστορίες μπορεί να κρύβονται στη διαδρομή από τη Θράκη ως την Ήπειρο; Και ποια μυστικά μπορεί να ανακαλύψει κάποιος σε αυτή τη διαδρομή; Ο συνθέτης Νίκος Κυπουργός για τα γυρίσματα της εκπομπής «Τα μυστικά της μουσικής», που παρουσιαζόταν επί τρία χρόνια περίπου από την τηλεόραση της ΕΡΤ, ταξίδεψε σε όλη την Ελλάδα ανακαλύπτοντας άγνωστες πτυχές της παράδοσης, αλλά και της ευρύτερης ιστορίας κάθε τόπου. Στον απόηχο αυτής της εκπομπής, γεννήθηκαν και «Τα μυστικά της Εγνατίας», που αναμένεται να παρουσιαστούν στις 11 Ιουνίου στο Ηρώδειο, στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Αθηνών. Πρόκειται για μία μουσική Βαβυλωνία, ένα πρωτοποριακό θέαμα, κατά το οποίο πάνω από 120 μουσικοί και τραγουδιστές από τη Βόρεια Ελλάδα, θα βρεθούν στη σκηνή του Ηρωδείου για να μιλήσουν σε μία κοινή γλώσσα, τη γλώσσα της μουσικής, υπό τη σκηνοθετική επιμέλεια του Νίκου Χατζόπουλου. Η ιδέα, η έρευνα και η καλλιτεχνική επιμέλεια αυτού του μουσικού οδοιπορικού ανήκει στο Νίκο Κυπουργό και την Ε.Κουνάδη.

Μόλις λίγες ημέρες από την παρουσίαση της παράστασης, μιλήσαμε με το συνθέτη Νίκο Κυπουργό, για τα «μυστικά της Εγνατίας», αλλά και τη σημασία της παράδοσης στις μέρες μας.

-Από «Τα μυστικά της Μουσικής» την εκπομπή  της ΕΡΤ2 όπου παρουσιάστηκαν τα 4 επεισόδια της «Εγνατίας οδού» μέχρι «Τα μυστικά της Εγνατίας» τι έχει μεσολαβήσει για εσάς;

Ν.Κ.: Στον απόηχο της εκπομπής, και των συζητήσεων που επακολούθησαν  με φίλους και συνεργάτες, συνειδητοποιήσαμε τη σημασία της εμπειρίας που είχαμε ζήσει και σκεφθήκαμε ότι θα ήταν κρίμα να αρκεστούμε σε αυτήν την τηλεοπτική καταγραφή. Θα ήταν ακόμη πιο σημαντικό να συναντηθούν όλοι αυτοί οι άνθρωποι επί σκηνής. Το εγχείρημα βέβαια είναι εξαιρετικά δύσκολο και απαιτεί πολύ μεγάλη οργάνωση. Πρέπει να συντονιστούν 120 μουσικοί και τραγουδιστές απ’ όλες τις γωνιές της Βόρειας Ελλάδας -από τη Θράκη ως την Ήπειρο- από τους οποίους πολλοί δεν είναι επαγγελματίες. Οι πρόβες γίνονται από απόσταση με email, skype, μέχρι τη μεγάλη συνάντηση που θα γίνει στη γενική πρόβα την παραμονή της συναυλίας. Το γεγονός όμως ότι ανταποκρίθηκαν αμέσως όλοι στο κάλεσμά μας, διέλυσε  κάθε μας φόβο. Είχαμε άλλωστε γίνει ήδη με όλους φίλοι στα γυρίσματα της εκπομπής, μάς είχαν ανοίξει τα σπίτια και τις καρδιές τους. Προσωπικά νιώθω ότι δεν έγινα πιο πλούσιος μόνο ως μουσικός, αλλά και ως άνθρωπος.

-Ποια μυστικά ανακαλύψατε μέσα από αυτό το οδοιπορικό και την έρευνά σας; Πόσο σημαντική είναι η ανάδειξη αυτών των τραγουδιών για τη διαφύλαξη της πολιτιστικής κληρονομιάς του εκάστοτε τόπου;

Ν.Κ.: Πίσω από τις διαφορετικές γλώσσες και τα ιδιώματα, τις διαφορετικές ιστορίες και τα τραγούδια, ανακαλύψαμε και πολλά κοινά: πόσο οι ζωές αυτών των ανθρώπων είναι άρρηκτα δεμένες με την Ιστορία. Πόλεμοι, καταστροφές, ανταλλαγές πληθυσμών, Ολοκαύτωμα, γενοκτονίες, είναι η κοινή τους μοίρα. Και το τραγούδι αποτελεί ένα κοινό καταφύγιο για όλους, κουβαλώντας μνήμες είτε της πατρίδας απ’ όπου ξεριζωθήκαν, είτε απλώς της μητρικής τους γλώσσας. Γιατί πρέπει να ξεκαθαρίσουμε ότι σ’ αυτό το οδοιπορικό μας απασχόλησαν τα μη ελληνόφωνα τραγούδια της βόρειας Ελλάδας (με εξαίρεση τα ποντιακά που τα συμπεριλάβαμε ως ελληνική διάλεκτο) καθώς είναι ελάχιστα γνωστά παρ’ όλο που πλουτίζουν εντυπωσιακά την άυλη πολιτιστική μας κληρονομιά: Αρβανίτικα Τουρκόφωνα Καππαδοκικά, Τούρκικα, Αρμένικα, Ποντιακά, Πομάκικα, Σεφαραδίτικα, Σλαβόγλωσσα, Βλάχικα. Ένας απίστευτος  μουσικός πλούτος, που κινδυνεύει να χαθεί.

Ας αναλογιστούμε πόσοι νέοι μουσικοί σήμερα χρησιμοποιούν μια άλλη γλώσσα για να εκφραστούν, την αγγλική, ενώ διαθέτουμε τέτοια μουσική πολυγλωσσία στον τόπο μας και σίγουρα όλοι με κάποια από αυτές θα έχουμε μια μακρινή ή κοντινή συγγένεια. Ακούγοντας τόσον καιρό αυτές τις μουσικές σκεφτόμασταν ότι αξίζει να προβληθούν, να έχουν ένα βήμα. Πολύτιμοι αρωγοί σ’ αυτή την προσπάθεια ήταν, εκτός από την Ελίτα Κουνάδη που μαζί μοιραστήκαμε όλο το όραμα, ήταν οι φίλοι ερευνητές και μουσικολόγοι Μιράντα Τερζοπούλου, Λεωνίδας Εμπειρίκος, Γιώργος Κοκκώνης, καθώς και όλοι οι συνεργάτες και φίλοι που μας έφεραν σε επαφή με τις διάφορες πολιτισμικές ομάδες. Επίσης όλοι οι συνοδοιπόροι μας σ’ αυτό το ταξίδι, και βέβαια ο σκηνοθέτης Νίκος Χατζόπουλος, ο διευθυντής φωτογραφίας Λευτέρης Παυλόπουλος που επιμελείται τους φωτισμούς και ο Γιώργος Καρυώτης που επιμελείται τον ήχο.

-Τι σας έκανε περισσότερο εντύπωση κοινωνιολογικά και μουσικά  όσον αφορά τα ευρήματα της έρευνας;

Ν.Κ.: Είδαμε τα τραύματα που έχουν αφήσει ο αποκλεισμός και η απομόνωση που υπέστησαν σχεδόν όλες αυτές οι ομάδες που στο παρελθόν συμβίωναν αρμονικά στη Βόρεια Ελλάδα και σ’ όλα τα Βαλκάνια. Την συμπεριφορά της ελληνικής πολιτείας απέναντι σε πρόσφυγες, σε αλλόγλωσσους και αλλόθρησκους. Ένας φόβος απέναντι στη διαφορετικότητα που δυστυχώς επιζεί ακόμα και σήμερα αν κρίνουμε από κάποιες φωνές μισαλλοδοξίας. Από την άποψη της μουσικής, μας εντυπωσίασε ο πλούτος σε φόρμες, μελωδίες, ρυθμούς, κλίμακες, όργανα, οι μεγάλες διαφορές που συναντούμε ανάμεσα σε ίδιες πολιτισμικές ομάδες αλλά και οι απρόσμενες συγγένειες σε απαμακρυσμένες περιοχές. Αλλού έχουμε κοινά θέματα στους στίχους, αλλά διαφορετικούς τρόπους μουσικής προσέγγισης, ενώ αλλού η ίδια μελωδία αλλάζει νόημα και στίχους ανάλογα με την γλώσσα και την περιοχή. Συναντούμε για παράδειγμα σε διαφορετικές γλώσσες τη γνωστή παραλλαγή του γεφυριού που δεν χτιζόταν ή  «Το γελεκάκι». Άλλοτε πάλι, η ίδια μελωδία αναφέρεται σε μια περιοχή στη χαρά του αρραβώνα και σε μια άλλη ένα μικρό κορίτσι αναρωτιέται για το χαμό της μητέρας του. Ή ακόμα, ένα βλάχικο τραγούδι από τη Βέροια συγγενεύει με ένα αρβανίτικο από τη Φλώρινα και τα δυό μαζί παραπέμπουν στα Επτάνησα... Αυτές κι άλλες ανάλογες συγγένειες και αντιθέσεις που συναντήσαμε στην ερευνά μας θελήσαμε να αναδείξουμε και στην παράσταση. Αυτήν την εντυπωσιακή ποικιλία, τον τεράστιο μουσικό πλούτο.

-Πόσο δύσκολο είναι για ένα συνθέτη «να παντρεύει» φωνές, ιδιώματα, πρόσωπα και ιστορίες που κρύβονται στη διαδρομή από τη Θράκη ως την Ήπειρο;

Ν.Κ.: Σ’ αυτή τα συναυλία δεν λειτουργώ με την ιδιότητα του συνθέτη μουσικής,    αλλά του ακροατή που καλείται να διαχειριστεί και να «συνθέσει» ένα τόσο πλούσιο και ποικίλο υλικό. Με δέος και θαυμασμό. Η σύνθεση αυτή όμως σε μια ενιαία ροή προέκυψε εν τέλει φυσικά, μέσα από τις ίδιες τις συγγένειες που εντοπίσαμε σε μελωδίες, ρυθμούς και θεματικές.  Θα μπορούσαμε να πούμε ότι πρόκειται για μια μουσική σκυταλοδρομία ή μια αλυσίδα που ο ένας κρίκος μπαίνει μέσα στον άλλο.

-Κατά τη γνώμη σας η παράδοση ως μέρος της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς των περιοχών της Εγνατίας, αλλά και σε ευρύτερο επίπεδο, κινδυνεύει εν έτει 2018; Και πώς θα μπορούσαμε να τη διαφυλάξουμε από τη φθορά του χρόνου; Αισθάνεστε ότι ως λαός απορρίπτουμε την παράδοσή μας;

Ν.Κ.: Αν μιλάμε γενικά, δεν νομίζω ότι κινδυνεύει, πολλοί μουσικοί μελετούν και παίζουν την ελληνική παραδοσιακή μουσική. Έχουν παίξει καθοριστικό ρόλο σ’ αυτό και τα Μουσικά Σχολεία. Στις μέρες μας οι νέοι μουσικοί χρησιμοποιούν στοιχεία της παράδοσης δημιουργικά, αναμειγνύοντας τα με σύγχρονους τρόπους έκφρασης. Η παράδοση δεν είναι ένα νεκρό σώμα, αλλά μία διαδικασία συνεχούς ανανέωσης. Θέλω να πιστεύω ότι οι νεότερες γενιές θα είναι όλο και πιο ανοιχτες σε ακούσματα, πιο ανεκτικές στη διαφορετικότητα. Τώρα ως προς το δεύτερο σκέλος, υπάρχουν ευτυχώς ακόμα, όπως είδαμε, πολλοί κρυμμένοι μουσικοί θησαυροί που περιμένουν τους ανακαλύψουμε.

-Ποια είναι τα επόμενα σχέδιά σας;

Ν.Κ.: Στις 28 Ιουλίου, θα παρουσιαστούν στην Επίδαυρο οι «Θεσμοφοριάζουσες» του Αριστοφάνη σε σκηνοθεσία του Βαγγέλη Θεοδωρόπουλου. Η πρεμιέρα θα γίνει στη Δωδώνη στις 13 Ιουλίου. Παράλληλα γράφω μουσική για τρία θεατρικά έργα που δεν έχουν ακόμα επίσημα αναγγελθεί, θα παρουσιαστούν το φθινόπωρο στο Εθνικό Θέατρο, στο Μέγαρο Μουσικής και στο Παλλάς. Επίσης ολοκληρώνω και την οπερέτα «Μήδεια» του Μπόστ, μια παραγγελία της Λυρικής Σκηνής, που  θα παρουσιαστεί το καλοκαίρι του 2019.

«Τα μυστικά της Εγνατίας» θα παρουσιαστούν τη Δευτέρα 11 Ιουνίου στο Ηρώδειο.

Συντελεστές:

Ιδέα - Καλλιτεχνική επιμέλεια - Έρευνα: Νίκος Κυπουργός - Ελίτα Κουνάδη

Σκηνοθετική επιμέλεια: Νίκος Χατζόπουλος

Επιστημονικοί σύμβουλοι: Μιράντα Τερζοπούλου, Λεωνίδας Εμπειρίκος

Φωτισμοί: Λευτέρης Παυλόπουλος

Ήχος: Γιώργος Καρυώτης

Βοηθός ηχολήπτη: Ευτύχιος Γιαννακούρας

Διεύθυνση παραγωγής: Μανόλης Σάρδης - Pro4

Βοηθός διευθυντή παραγωγής: Χριστίνα Πολυχρονιάδου

Εμφανίζονται: Πολιτιστικός Σύλλογος Νέου Χειμωνίου Έβρου «Τα Ζαλουφιώτικα», Γιώργος Συμεωνίδης, Κωνσταντίνος Καραγιάννης, Κωνσταντίνος Λιγούδης, Αικατερίνη Φαρασοπούλου-Μισαηλίδου, Γιώργος Παγκοζίδης, Γιάννης Παγκοζίδης, Κυριάκος Πετράς, Balkanatolia, Ιωάννης Παγκοζίδης, Παναγιώτης Κογκαλίδης, Εμινέ Μπουρουντζή, Βαγγέλης Δωρόπουλος, Γιάννης Καναργέλης, Θάνος Σταυρίδης, Φερδή Ρασήμογλου, Χορωδία Ισραηλιτικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης και το Codex Ensemble Θεσσαλονίκης σε διεύθυνση Κωστή Παπάζογλου, Χαρούλα Γκώγκου, Ζήσης Μπάρδας, Βασιλική Κοτορλή, Ελευθερία Παναγιωτίδου, Μαρία Πηλιούρη, Κώστας Σερίδης, Βασιλική Σερίδου, Όλγα Ταουσιάνη, Χρυσούλα Τέζια, Μάρθα Ηλιάδου, Χριστίνα Μακρή, Εύξεινος Λέσχη Φλώρινας, Λαογραφικός Σύλλογος Βλάχων Βέροιας, Γιώργος Μανέκας, Αντώνης Παπαδόπουλος, Γιάννης Κάλας, Θοδωρής Σιταράς, Πέτρος Πιπιλιάρης, Δημήτρης Παράσχος, Θάνος Ρούμπος, Φώτης Καραβιώτης, Χάλκινα Ηχοχρώματα, Κύρος Σπόντης, Χρήστος Άψης, Χρήστος Νταλάκας, Κώστας Φίλιος, Ιωάννης Σαρβάνης, Πολυφωνική ομάδα Ιεροπηγής, Χορευτικός Σύλλογος Μετσόβου, Ανδρέας Μπάος, Βασίλης Αβραάμ, Χρήστος Σούλας, Παναγιώτης Μπάος

Ευχαριστίες: Ισαάκ Αλχανάτης, Τάσος Αντωνιάδης, Τάκης Γκαλαΐτσης, Νίκος Διονυσόπουλος, Μαρία Ζουμπούλη, Κώστας Θεοδώρου, Γιάννης Κακάρας, Σαμή Καραμπουγιούκολγου, Νίκος Κόκκας, Γιάννης Κοκκώνης, Γιώργος Κοκκώνης, Γιώργος Μέτσιος, Χρήστος Μπρούφας, Θανάσης Μωραΐτης, Αναστάσης Σαρακατσάνος, Σαμπιχά Σουλεϊμάνογλου, Φωκάς Σπόντης, Παντελής Στόικος, Γιώργος Ταράσης, Μαρίκα Τσότσια, Βασίλης Φαρασόπουλος.

Τον Λουΐζο Ασλανίδη και τη Ekso Productions για την παραχώρηση ηχητικού και οπτικού υλικού.

Η συνέντευξη δημοσιεύτηκε τον Ιούνιο του 2018.