Ένα καράβι, που μεταφέρει περισσότερους από τριακόσιους πρόσφυγες, ναυαγεί κατά τη διάρκεια μίας χειμωνιάτικης νύχτας σε ένα μικρό νησί –με λιγότερους από 120 μόνιμους κατοίκους - κάπου στο Νότιο Αιγαίο. Το νησί βρίσκεται σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης προκειμένου να βοηθηθούν οι πρόσφυγες. Ο καιρός, η αδιαφορία των αρχών και ένας συνδυασμός από πολλούς ακόμα παράγοντες δυσχεραίνουν τις διαδικασίες υποδοχής, περίθαλψης και μεταφοράς των προσφύγων. Αυτός είναι ο καμβάς του νέου βιβλίου του Κωνσταντίνου Τζαμιώτη: «Το πέρασμα», που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Μεταίχμιο, αναδεικνύοντας τις πτυχές ενός ανθρωπιστικού και κοινωνικού προβλήματος, που διαδραματίζεται στο τώρα.

 Ο συγγραφέας κατά κάποιον τρόπο, αποστασιοποιείται και ως ένας εξωδιηγητικός αφηγητής, παρουσιάζει τις απόψεις που επικρατούν γύρω από το προσφυγικό. Το σίγουρο είναι ότι δε μένει αμέτοχος και απολιτίκ, πράγμα που γίνεται αντιληπτό από την αφιέρωση του βιβλίου: «Χθες ήμασταν εμείς, σήμερα κλήρωσε σε σας, ποιος ξέρει αύριο ποιον θα διαλέξει;».

Το «Πέρασμα», δεν έχει τέλος, αλλά βάζει μία άνω τελεία στο χθες και στο σήμερα. Ευαισθητοποιεί και προβληματίζει. Δεν υπάρχει κεντρικός ήρωας στο μυθιστόρημα. Άλλωστε, σημασία δεν έχουν τα πρόσωπα και τα ονόματα, αλλά το «εμείς». Το «εμείς»  που αν και αποτελείται από πολλά εγώ, δε διαχωρίζει, αλλά ενώνει.

 Ο συγγραφέας Κωνσταντίνος Τζαμιώτης, μιλά στο artinews.gr για το νέο του βιβλίο, τους πρόσφυγες, το χθες, το σήμερα και το αύριο.

-Κύριε Τζαμιώτη, στο πέρασμα αφηγείστε την ιστορία της άφιξης των προσφύγων από τη Συρία. Μια εν εξελίξει ιστορία. Ποια η στάση της λογοτεχνίας στα θέματα της επικαιρότητας;

Κ.Τ.: Η λογοτεχνία υπήρχε πολύ πριν το 1888, χρονιά που χρησιμοποιείται για πρώτη φορά ο όρος επικαιρότητα για να περιγράψει τα γεγονότα που απασχολούν σε μια συγκεκριμένη περίοδο την ειδησεογραφία. Εκατοντάδες κλασικά πια έργα μιλούν αποκλειστικά για την εποχή τους. Δεν βλέπω γιατί στις μέρες μας κάτι τέτοιο μοιάζει με παράβαση. Νομίζω πως δεν υπάρχουν απαγορευμένα θέματα για τη λογοτεχνία. Αναγνωρίζω ωστόσο πως ο συγγραφέας που καταπιάνεται με το παρόν, ο συγγραφέας που αναμετριέται με την εποχή του, ίσως αναλαμβάνει ένα μεγαλύτερο ρίσκο από τα συνηθισμένα. Υπάρχει κίνδυνος το θέμα του να επισκιάσει την όποια καλλιτεχνική αξία του έργου του. Έχω πάντως την πεποίθηση πως μια λογοτεχνία που γράφεται ενώ το καζάνι της Ιστορίας βράζει ακόμη, μπορεί να πλουτίσει την εμπειρία μας, να φωτίσει πτυχές μιας άλλης εξίσου πιθανής πραγματικότητας και να θέσει ερωτήματα ικανά να κλονίσουν τις συλλογικές βεβαιότητες. Υπό το πρίσμα αυτό, το «Πέρασμα» δεν είναι ένα μυθιστόρημα που μιλά για την άφιξη των Σύρων προσφύγων. Είναι ένα βιβλίο που εκκινεί από το σύγχρονο προσφυγικό στη Μεσόγειο, για να αναμοχλεύσει κάτι ακόμα μεγαλύτερο και διαχρονικότερο, την αέναη πρόκληση της συνύπαρξης με τον Άλλο, τον ρόλο του Ξένου στη λειτουργία κάθε κοινωνίας και τη δοκιμασία να διατηρήσει κανείς την ανθρωπιά του υπό αντίξοες συνθήκες.   

-Από το μυθιστόρημα εκλείπει ένας κεντρικός ήρωας. Συνειδητή επιλογή;

Κ.Τ.: Ναι, πρόκειται για συνειδητή επιλογή και έχει την εξήγησή της. Κάτω από το βάρος της Ιστορίας κανείς δεν μένει αλώβητος. Φυσικά πάντοτε υπάρχουν εξαιρέσεις, αλλά το δικό μου ενδιαφέρον εστιάζει στους απλούς, καθημερινούς ανθρώπους οι οποίοι δεν φέρονται ως ήρωες, όχι γιατί στερούνται γενναιότητας, αλλά κυρίως επειδή μπροστά στα μεγάλα γεγονότα (ακόμα και όταν συμμετέχουν σ’ αυτά) αισθάνονται περισσότερο παρατηρητές παρά πρωταγωνιστές. Αυτό κατά κάποιο τρόπο περιορίζει τον ορίζοντά τους, καθιστώντας αποσπασματική κάθε προσωπική μαρτυρία. Είναι η συλλογική θέαση αυτή που δημιουργεί ολοκληρωμένες εικόνες και παράγει νέα νοήματα.    

-Πρόσφυγας, μετανάστης, λαθρομετανάστης. Τρεις λέξεις που αναφέρονται το βιβλίο. Θα μπορούσατε να μου τις σχολιάσετε;

Κ.Τ.: Πρόσφυγας είναι όποιος αναγκάζεται να γίνει φυγάς, επειδή η ζωή ή ελευθερία του βρίσκονται σε κίνδυνο. Ο μετανάστης είναι και αυτός πρόσφυγας, συνηθέστερα ένας οικονομικός πρόσφυγας. Λαθρομετανάστης είναι κάθε είδους πρόσφυγας που χαρακτηρίζεται ανεπιθύμητος λόγω οικονομικής ή πολιτικής συγκυρίας.

-Στο βιβλίο σας παρουσιάζονται όλες οι απόψεις για το προσφυγικό. Τελικά ποιος έχει δίκιο;

Κ.Τ.: Συχνά, η ένταση, το μέγεθος και η δραματικότητα όσων παρακολουθούμε τα τελευταία χρόνια θολώνουν την κρίση μας και καλούμαστε να απαντήσουμε λάθος ερωτήματα. Νομίζω πως προέχει να καταλάβουμε πως το δίκιο δεν γέρνει αποκλειστικά προς τη μία ή την άλλη πλευρά. Γι’ αυτό και τα πρόσωπα του βιβλίου με τις τόσο διαφορετικές θέσεις και αντιλήψεις τους δημιουργούν ένα σύμπαν γεμάτο αντιφάσεις. Αλλά αυτό είναι ο Κόσμος μας.  Γνώμη μου είναι πάντως πως όσο σημαντικό είναι το δικαίωμα όλων για ασφάλεια, ελευθερία και αξιοπρέπεια άλλο τόσο σημαντικό είναι για εκείνους που τα απολαμβάνουν ήδη να διατηρήσουν τον τρόπο ζωής τους.

-Στο Αιγαίο πνίγονται συνεχώς άνθρωποι. Μεταξύ άλλων και παιδιά όπως ο Αϊλάν, ο θάνατος του οποίου έγινε σύμβολο ευαισθητοποίησης της κοινής γνώμης παγκοσμίως μέσω των ΜΜΕ. Ποια η άποψή σας για τον τρόπο που παρουσίασαν και διαχειρίστηκαν τα Μέσα το θέμα των προσφύγων;

Κ.Τ.: Η κοινή γνώμη είναι ένα αδηφάγο τέρας που τρέφεται αποκλειστικά με φόβο, συγκίνηση και κατευθυνόμενη εχθρότητα. Τα ΜΜΕ φυσικά το γνωρίζουν και φροντίζουν να παράγουν όσο το δυνατόν μεγαλύτερες ποσότητες απ’ αυτά τα «εδέσματα». Την ίδια στιγμή που ο θάνατος του μικρού Αϊλάν γινόταν σύμβολο, ο πόλεμος συνέχιζε να προπαγανδίζεται ως η μόνη ασφαλής επιλογή για μας εδώ στη Δύση.  

-Οι παππούδες πρόσφυγες, οι γονείς μετανάστες, εμείς ρατσιστές;

Κ.Τ.: Γνωρίζω το σύνθημα και ομολογώ πως το βρίσκω υπερβολικό αν όχι εντελώς άστοχο. Καταρχήν καμιά από τις ιδιότητες που αναφέρετε δεν είναι ασύμβατη με τον ρατσισμό. Είμαι βέβαιος πως όπως ένα ποσοστό των σημερινών Ελλήνων είναι ρατσιστές, έτσι και στην εποχή των παππούδων και των γονιών μας οι φανατικοί, οι μισαλλόδοξοι και οι ρατσιστές κάθε άλλο παρά σπάνιζαν.

-Μια ηρωίδα στο βιβλίο σας, η Βασιλική, επιμένει ότι η φτώχεια κάνει τους ανθρώπους χειρότερους. Ενστερνίζεστε αυτή την άποψη;

Κ.Τ.: Στον κόσμο μας ο φτωχός δεν είναι απλώς κάποιος με περιορισμένη αγοραστική ικανότητα. Η φτώχεια όπως και ο πλούτος δεν αποτελούν απλώς κατάσταση μα συνιστούν ταυτότητες. Αν ο πλούσιος είναι το σωστό και αναγκαίο, ο φτωχός εκπροσωπεί το λάθος και περιττό. Μια τέτοια ταξινόμηση συχνά οδηγεί τους πραγματικά φτωχούς σε ισόβιους αποκλεισμούς. Τέτοιοι αποκλεισμοί τρέφουν την απελπισία και οι απελπισμένοι άνθρωποι κάνουν συχνότερα απελπισμένες πράξεις. Η Βασιλική με τη φράση της νομίζω πως συμπυκνώνει το πνεύμα αυτής της κατάστασης.       

-Τι κάνει τους ανθρώπους χειρότερους;

Κ.Τ.: Η έλλειψη ελπίδας

-Δανείζομαι μια ακόμη φράση από το βιβλίο σας «Ντόπιος, ξένος τι σημασία έχει;» Η εθνικότητα και η καταγωγή ενός ανθρώπου, τι ρόλο παίζουν μπρος στον ανθρώπινο πόνο;

Κ.Τ.: Δεν αποτελεί μυστικό· η εθνικότητα, το χρώμα, το φύλο εξασφαλίζουν ή στερούν ένα σωρό προνόμια. Πολλές φορές κάνουν τη διαφορά μεταξύ ζωής και θανάτου. Δυστυχώς υπάρχει «τιμολόγηση» και της ανθρώπινης ζωής.

-Αντί αφιέρωσης στο βιβλίο σας γράφετε: «Χθες ήμασταν εμείς, σήμερα κλήρωσε σε σας, ποιος ξέρει αύριο ποιον θα διαλέξει;».

Κ.Τ.: Οι σημερινές προσφυγικές ροές και τα δράματα που συνεπάγονται δεν είναι κάτι πρωτόφαντο. Ο πόλεμος και οι φυσικές καταστροφές ανέκαθεν ανάγκαζαν πληθυσμούς ολόκληρους να μετακινηθούν. Η Μεσόγειος, για να μείνω στη γειτονιά μας, δεν είναι τίποτα άλλο από ένα τεράστιο χωνευτήρι ανθρώπων και  πολιτισμών που δεν συναντήθηκαν πάντοτε με τη θέλησή τους. Η Ελλάδα δεν θα μπορούσε να αποτελεί εξαίρεση. Κουβαλάμε το ίδιο ιστορικό φορτίο με τους γείτονές μας και ως έναν κάποιο βαθμό μοιραζόμαστε την ίδια μοίρα. 

Δημοσιεύτηκε το Σεπτέμβριο του 2016