Η Εταιρεία Θεάτρου ΠΑΙΚΤΕΣ και η σκηνοθέτις Μαρία Σάββα συνεχίζει την προσέγγιση της μικρής φόρμας, του διηγήματος στο θέατρο. Το έργο «Όνειρο ή Εφιάλτης; Ξυπνήστε! Έξι μικρές ιστορίες του Άντον Τσέχωφ» παρουσιάζεται για περιορισμένο αριθμό παραστάσεων έως τις 22 Φεβρουαρίου 2022, κάθε Δευτέρα και Τρίτη (9:00μμ) στο θέατρο Φούρνος (Μαυρομιχάλη 168, Αθήνα, τηλ: 2106460748). Η παράσταση βασίζεται σε έξι μικρά διηγήματα του Άντον Τσέχωφ που συγκαταλέγονται στα αριστουργήματα της παγκόσμιας λογοτεχνίας: «Θέλω να κοιμηθώ», «Ο θάνατος ενός δημόσιου υπαλλήλου», «Τα στρείδια», «Ο πόνος» «Το ρομάντσο του κοντραμπάσο» και «Το βιολί του Ρότσιλντ», που ανεβαίνουν για πρώτη φορά στη θεατρική σκηνή.
Ο Άντον Τσέχωφ, ένας από τους σημαντικότερους διηγηματογράφους, αν και περισσότερο διάσημος για τα θεατρικά του έργα, δημιουργεί συναρπαστικές ιστορίες όπου συνυπάρχουν το τραγικό και το κωμικό στοιχείο, η λυρικότητα και η ποίηση, το γκροτέσκο και η φάρσα. Τα 6 αυτά διηγήματα αποτελούν το πρώτο μέρος μιας ερευνητικής προσέγγισης των διηγημάτων του Άντον Τσέχωφ, με κοινό χαρακτηριστικό το στοιχείο της παραίσθησης που εκδηλώνεται ως απάτη των αισθήσεων -αποτέλεσμα της ψυχολογικής κατάστασης των ηρώων. Μια ακραία στιγμή θα τους οδηγήσει στην αφύπνιση ή την τρέλα. Ο Τσέχωφ πλησιάζει τον άνθρωπο με γνώση, τρυφερότητα και άφθονο πικρό χιούμορ. Μελετά και καταγράφει χαρακτήρες και συμπεριφορές, αλλά δεν κατηγορεί και δεν καταδικάζει παρά μόνο έμμεσα, με την ήρεμη ευγένεια εκείνου που έχει ο ίδιος βιώσει τον πόνο, τη σκληρότητα αλλά και την αγάπη.
Η σκηνοθέτις και ηθοποιός Μαρία Σάββα μιλά στο Culture Press για την έρευνά της στο έργο του Τσέχωφ και τη διαχρονικότητα του έργου του.
-Η παράσταση «Όνειρο ή Εφιάλτης; Ξυπνήστε!» αποτελείται από έξι διηγήματα του Τσέχωφ, που παρουσιάζονται για πρώτη φορά στο ελληνικό θέατρο. Κοινό τους στοιχείο η παραίσθηση. Ποια τα όρια ανάμεσα στην αφύπνιση και την τρέλα;
Σε μια οριακή στιγμή της ζωής μας ένα ακραίο γεγονός μπορεί να μας ξυπνήσει από έναν βαθύ ύπνο, μεταφορικά, μπορεί εκείνη τη στιγμή να συνειδητοποιήσουμε και να δούμε πράγματα που μέχρι τότε θέλαμε να τα αγνοούμε. Εξαρτάται από την ψυχική μας δύναμη αν θα μπορέσουμε να προχωρήσουμε αλλάζοντας ουσιαστικά τη ζωή μας ή αν, κάτω από το βάρος αυτών των γεγονότων, θα λυγίσουμε και θα χαθούμε σε μια παραισθητική υποκειμενική πραγματικότητα.
-Ποιο ήταν το έναυσμα για να ασχοληθείτε ερευνητικά και καλλιτεχνικά με το έργο του Τσέχωφ;
Τα τελευταία χρόνια οι παραστάσεις μου δημιουργούνται είτε από συνθέσεις κειμένων του ίδιου συγγραφέα, όπως η performance «Αγόρασα ένα φτυάρι από το ΙΚΕΑ για να σκάψω τον τάφο μου» που βασίστηκε σε πολλά διαφορετικά κείμενα από έργα του Rodrigo Garcia, είτε από προφορικές μαρτυρίες και ιστορικά κείμενα, όπως στη site specific παράσταση «Το Ξύπνημα της Μνήμης. Παιδιά Πρόσφυγες του Ελληνικού Εμφύλιου» που βασίστηκε στο βιβλίο των Κοινωνικών Ανθρωπολόγων Ρίκι Βαν Μπούσχοτεν και Λόρινγκ Μ. Ντάνφορθ και παρουσιάστηκε το 2018 στο Φεστιβάλ Αθηνών, είτε από συνθέσεις λογοτεχνικών κειμένων, όπως η παράσταση «Αδύναμοι χαρακτήρες γεμάτοι πείσμα να ευτυχήσουν» που βασίστηκε σε έξι διηγήματα της Βίβιαν Στεργίου από το βιβλίο της «Μπλε υγρό». Ακολουθώντας λοιπόν αυτή τη πορεία, θέλησα να συνεχίσω να ασχολούμαι με τη μικρή φόρμα και συγκεκριμένα με ορισμένα μικρά διηγήματα του Τσέχωφ που εδώ και χρόνια ονειρευόμουν να ανεβάσω. Ο αφηγηματικός λόγος πάντα με ενδιέφερε και μου αρέσει να μην βασίζομαι σε ένα θεατρικό έργο αλλά να πειραματίζομαι δημιουργώντας το έργο μαζί με την ομάδα, προτείνοντας βέβαια συγκεκριμένα κείμενα και επιλέγοντας μέσα από δοκιμές και αυτοσχεδιασμούς. Δεν γράφω, όμως πιστεύω ότι μπορώ να δημιουργήσω ένα ενιαίο έργο μέσα από την σκηνοθεσία επιλέγοντας κείμενα τα οποία από κοινού θα πουν μια ιστορία, υφασμένη από μικρότερες ιστορίες που μπλέκονται, για να μας μιλήσουν για τον άνθρωπο μέσα από την ιδιοφυή ματιά του Τσέχωφ.
-Πώς προσεγγίσατε σκηνοθετικά και δραματουργικά το έργο, δεδομένου ότι πρόκειται για έξι διηγήματα και όχι για ένα θεατρικό με ξεκάθαρη δομή;
Επέλεξα ορισμένα διηγήματα που θα μπορούσαν να έχουν ένα κοινό θεματικό άξονα αλλά και να εμπεριέχουν θέματα που μας απασχολούν σήμερα καθώς και να μπορούν να πουν από κοινού μια ιστορία.
Διάλεξα έξι συναρπαστικές ιστορίες όπου συνυπάρχουν το τραγικό και το κωμικό στοιχείο, η λυρικότητα και η ποίηση, το γκροτέσκο και η φάρσα. Ακόμα και σε αυτά τα διηγήματα που τα δραματικά στοιχεία υπερισχύουν, κρύβεται απίστευτο χιούμορ. Το δραματικό και το κωμικό στοιχείο συνυπάρχει στα διηγήματα και οι ηθοποιοί περνούν από τον ένα ρόλο στον άλλο χρησιμοποιώντας διαφορετικές φόρμες και εργαλεία για να αναδείξουν τις δραματικές και κωμικές πλευρές των προσώπων.
-Σε μια επιστολή του ο συγγραφέας αναφέρει ότι γράφοντας ένα διήγημα βάζει στο επίκεντρο ένα πρόσωπο, περιγράφοντάς το με μία λέξη ή κάποια λεπτομέρεια, χωρίς όμως να περιγράφει την ψυχική του κατάσταση. Πώς συνδέονται τα πρόσωπα των έξι διηγημάτων;
Τα διηγήματα αυτά έχουν κοινό χαρακτηριστικό το στοιχείο της παραίσθησης. Εκδηλώνεται ως απάτη των αισθήσεων -αποτέλεσμα της ψυχολογικής κατάστασης των ηρώων. Μια ακραία στιγμή οδηγεί τα πρόσωπα στην αφύπνιση ή την τρέλα. Συχνά, όχι μόνο στον ύπνο μας αλλά και στη ζωή, τα όνειρά μας καταλήγουν να γίνονται εφιάλτες. Η ζωή είναι αναπάντεχη, κρύβει εκπλήξεις. Όταν είμαστε νέοι κάνουμε πολλά όνειρα αλλά μεγαλώνοντας πολύ συχνά βλέπουμε τα όνειρα αυτά να χάνονται. Αυτό είναι ένα θέμα που ο Τσέχωφ το πιάνει και το ξαναπιάνει με διαφορετικές μορφές. Τον απασχολούσε η ματαιότητα των πραγμάτων αλλά και η ματαίωση. Σε ορισμένα από τα διηγήματα, μια ακραία κατάσταση αφυπνίζει τους ήρωες και τους κάνει να συνειδητοποιούν ότι θα μπορούσαν να είχαν ζήσει με έναν διαφορετικό τρόπο. Το θέατρο προκαλεί το καθρέφτισμα του εαυτού μας. Το είδωλο του εαυτού μας είναι κάποιος άλλος πάνω στη σκηνή και, παρ’ όλο που εμείς καθόμαστε αναπαυτικά στη καρέκλα μας, συνειδητοποιούμε ότι κάπου εκεί υπάρχει κάτι από μας, μια αλήθεια για τη δική μας ζωή. Ο Τσέχωφ καταφέρνει όλα αυτά να τα δώσει με άφθονο χιούμορ και έτσι ο θεατής μπορεί να γελάσει με το καθρέφτισμα του εαυτού του αλλά και να συνειδητοποιήσει ότι και τα δικά του όνειρα, αν δεν προσέξει, μπορεί να μετατραπούν σε εφιάλτες. Έτσι υπάρχει η παρότρυνση προς όλους μας. «Η ζωή είναι σύντομη. Ξυπνήστε!».
-Ο Τσέχωφ πλησιάζει τον άνθρωπο με γνώση, τρυφερότητα και άφθονο πικρό χιούμορ. Μελετά και καταγράφει χαρακτήρες και συμπεριφορές, αλλά δεν κατηγορεί και δεν καταδικάζει παρά μόνο έμμεσα, με την ήρεμη ευγένεια εκείνου που έχει ο ίδιος βιώσει τον πόνο, τη σκληρότητα αλλά και την αγάπη. Πώς διατηρείται η ισορροπία ανάμεσα σε αυτές τις καταστάσεις;
Ο Τσέχωφ, όπως ίσως και κάθε συγγραφέας, ξεκινούσε από δικά του βιώματα για να γράψει και να δημιουργήσει τους χαρακτήρες του. Είχε πολύ δύσκολα παιδικά χρόνια, με έναν πατέρα που τον συναντάμε σε ένα βαθμό στο πρόσωπο του Γιακόβ στο διήγημα «Το βιολί του Ρότσιλντ» και μια μητέρα που επίσης δεχόταν ένα είδος καταπίεσης από τον ίδιο της τον άντρα που και αυτήν θα μπορούσαμε να την δούμε στο πρόσωπο της Μάρθας στο ίδιο διήγημα. Πάντα όμως αντιμετωπίζει τις καταστάσεις με χιούμορ και δεν γίνεται ποτέ διδακτικός. Αγαπάει τα πρόσωπα με τις αδυναμίες τους και φωτίζει τους χαρακτήρες πάντα με ενσυναίσθηση.
-Ο Τσέχωφ είναι ένας από τους σημαντικότερους θεατρικούς συγγραφείς της παγκόσμιας δραματουργίας. Το έργο του χαρακτηρίζεται από το ρεαλισμό, την ακρίβεια των περιγραφών του και την κοινωνικοπολιτική κατάσταση της εποχής του, για την οποία δεν ήταν περήφανος. Αυτή η πολιτική του στάση πώς διαπνέει το έργο του;
Ο Τσέχωφ έγραψε για θέματα που τον απασχολούσαν έντονα και μέσα από το έργο του ασκούσε βαθειά κριτική για τις ανισότητες που υπήρχαν στην εποχή του αλλά και για την προσωπική στάση του κάθε ανθρώπου απέναντι στους άλλους.
-Κατά τη γνώμη σας, ο συγγραφέας μέσα από το έργο του καταφέρνει να αμφισβητήσει τη συντηρητική Ρωσία και τις αδυναμίες του τσαρικού καθεστώτος;
Πιστεύω πως ναι. Ο Τσέχωφ δεν ασχολιόταν με την πολιτική αλλά η προσωπική του στάση, που περνούσε μέσα στα έργα του, καυτηρίαζε πολλές καταστάσεις και πράγματα. Με κίνδυνο της υγείας του -που πράγματι επιδεινώθηκε μετά από το μεγάλο ταξίδι όπου διέσχισε τη Σιβηρία- πήγε στη νήσο Σαχαλίνη για να μιλήσει για τους εξόριστους της τσαρικής Ρωσίας και να κάνει γνωστές τις απαράδεκτες συνθήκες στις οποίες ζούσαν.
-Σε ποιο επίπεδο, οι ήρωες του Τσέχωφ του 19ου και του 20ου αιώνα ταυτίζονται με την ελληνική κοινωνία του 2022;
Ήταν ένας ιδιοφυής συγγραφέας και θεωρούσε ότι μπορούσε να φανταστεί το μέλλον, συχνά στα θεατρικά του έργα αναφέρει ότι ο κόσμος θα αλλάξει, πίστευε ότι η ζωή θα καλυτέρευε για όλους τους ανθρώπους. Δυστυχώς σε ένα βαθμό έπεσε έξω, το έργο του παραμένει τρομερά διαχρονικό και επίκαιρο γιατί συνεχίζει να υπάρχει ανισότητα, ρατσισμός, βία προς τις γυναίκες, παιδική εργασία, κακομεταχείριση και εκμετάλλευση των παιδιών. Τα θέματα που τον απασχολούσαν απασχολούν και εμάς σήμερα. Στο διήγημα «Θέλω να κοιμηθώ» τίθεται το θέμα της παιδικής εκμετάλλευσης, στο διήγημα «Ο θάνατος του Δημόσιου υπαλλήλου» ο φόβος απέναντι στην εξουσία, στα «Στρείδια» η πείνα, στο διήγημα «Ο Πόνος» η βία προς τη γυναίκα και η συνειδητοποίηση του ήρωα ότι η ζωή δεν μπορεί να γυρίσει πίσω έστω κι κάποιος αν μετανιώσει, στο «Ρομάντζο του Κοντραμπάσσου» ο ανεκπλήρωτος έρωτας, και στο «Βιολί του Ρότσιλντ» παρόμοια θέματα με τον «Πόνο».