«Θεία πού πας τέτοια ώρα;»
«Πάω να κρυφτώ παιδάκι μου, έρχονται οι Γερμανοί να με συλλάβουν!», έλεγε η θεία Βάγια Κοπανέλλου, θυμούμενη την φρίκη του πολέμου.
Η θεία μου ήταν μία από τους αφανείς ήρωες της Εθνικής Αντίστασης και γι’ αυτό τιμήθηκε με δύο μετάλλια για τη συμμετοχή της στο ΕΑΜ. Και αυτό είναι μόνο ένα παράδειγμα. Παντού στην Ελλάδα υπάρχουν αφανείς ήρωες από την περίοδο της Κατοχής.
Η ιστορία της ανθρωπότητας είναι θα λέγαμε μία ιστορία όπου έχουν κεντρικό ρόλο οι πόλεμοι, οι μετακινήσεις και πολύ αργότερα η αποικιοκρατία. Αυτή η ιστορία επαναλαμβάνεται μέσα στον χρόνο ανάλογα με τις επιδιώξεις κάθε χώρας.
Οδεύοντας προς τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο
Ο 20ος αιώνας είναι ένας αιώνας γεμάτος πολέμους, όπου πραγματοποιήθηκαν ριζικές μεταβολές σε πολιτικό, κοινωνικό και οικονομικό επίπεδο. Από τους Βαλκανικούς Πολέμους έως τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, την καταστροφή της Σμύρνης έως και τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, η Ελλάδα συμπαρασύρθηκε από τις διεθνείς εξελίξεις και βρέθηκε με τη σειρά της στη δίνη τους.
Με τη λήξη του το 1918, ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος ανέδειξε νικήτριες τις δυνάμεις της Αντάντ έναντι των Κεντρικών δυνάμεων, ενώ κατέστησε τη Μεγάλη Βρετανία και τη Γαλλία ως βασικές νικήτριες της Ευρώπης και συνάμα εξουθενωμένες και αποφασισμένες να αποτρέψουν το ενδεχόμενο ενός νέου πολέμου. (1) Παράλληλα, εμφανής ήταν και η πικρία των Γερμανών τόσο για την ανείπωτη ήττα τους, όσο και για τον περιορισμό των συνόρων τους, όπως οριζόταν από τη Συνθήκη των Βερσαλλιών.
Τα κοινωνικοπολιτικά γεγονότα της περιόδου, η παγκόσμια οικονομική κρίση μετά το Κραχ του 1929 στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής και ο φόβος για τα αποτελέσματα και τις μετέπειτα συνέπειές της, η κρίση του καπιταλισμού, αλλά και της φιλελεύθερης δημοκρατίας, δημιούργησαν πρόσφορο έδαφος για την άνοδο του Χίτλερ στη Γερμανία (2), με αποκορύφωμα την εκλογή του ως Καγκελάριος το 1933(3).
Επιδίωξη του Χίτλερ, δεν ήταν απλώς η επανάκτηση των εδαφών της χώρας, που χάθηκαν με βάση τη συνθήκη των Βερσαλλιών, αλλά η εφαρμογή μίας ιμπεριαλιστικής πολιτικής, που αφενός θα απέδιδε στη Γερμανία τον ζωτικό χώρο που της έλειπε και αφετέρου θα αύξανε τη δύναμη και το κύρος της, (4) έχοντας ως απώτερο σκοπό «να θέσει υπό τον έλεγχό του την παραγωγή πετρελαίου στην ανατολή». (5)
Κομβικό σημείο για την άνοδο του φασισμού και του ναζισμού στην Ευρώπη –και παράλληλα για την επιτυχία των επιδιώξεων του Χίτλερ, ο οποίος εκμεταλλευόταν τις πολιτικές ευκαιρίες, που προέκυπταν, για να αναζητήσει συμμάχους- ήταν η ανάμειξη του Χίτλερ στον Ισπανικό Εμφύλιο το 1936, κίνηση που τον έφερε πιο κοντά με τον Φράνκο (6).
Την ίδια χρονιά, ο Χίτλερ υπογράφει το Αντικομουνιστικό σύμφωνο με την Ιαπωνία, η οποία ήδη από τα τέλη του 19ου αιώνα, ακολουθούσε τα δικά της επεκτατικά σχέδια στην Άπω Ανατολή. (7) Οι πολιτικές εξελίξεις τα επόμενα χρόνια αποδείκνυαν ότι ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος, που ξέσπασε επισήμως την 1η Σεπτεμβρίου 1939, ήταν προ των πυλών.
Η Ελλάδα στη δίνη μίας τριπλής κατοχής
Κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, η Ελλάδα εναντιώθηκε στην Ιταλία, τη Γερμανία και τη Βουλγαρία. Ωστόσο, κατά τα έτη 1941- 1944, η χώρα βρέθηκε υπό το καθεστώς μίας τριπλής κατοχής: της ιταλικής, της γερμανικής και της βουλγαρικής. (8)
«Εδώ ελεύθεραι ακόμα Αθήναι… Έλληνες! Οι Γερμανοί εισβολείς ευρίσκονται εις τα πρόθυρα των Αθηνών. Αδέλφια! Κρατήστε καλά μέσα στην ψυχή σας το πνεύμα του μετώπου. Ο εισβολεύς εισέρχεται με όλας τας προφυλάξεις εις την έρημον πόλιν με τα κατάκλειστα σπίτια. Έλληνες! Ψηλά τις καρδιές! Προσοχήν! Ο Ελληνικός Ραδιοφωνικός Σταθμός Αθηνών ύστερα από λίγο δε θα είναι ελληνικός. Θα είναι γερμανικός και θα μεταδίδει ψέματα! Έλληνες, ο πόλεμός μας συνεχίζεται και θα συνεχιστεί μέχρι της τελικής νίκης! Ζήτω το έθνος των Ελλήνων!». Αυτό είναι το τελευταίο μήνυμα, που ήχησε από τον Ραδιοφωνικό Σταθμό Αθηνών, λίγο πριν μπουν οι Γερμανοί στην Αθήνα στις 27 Απριλίου του 1941, με τον εκφωνητή να καλεί τον ελληνικό λαό να αντισταθεί στο Γερμανικό καθεστώς.
Όπως αναφέρει ο ιστορικός και πρώην δήμαρχος Καισαριανής, Σπύρος Τζόκας, «Η Ελλάδα μπήκε από την πρώτη στιγμή στον πόλεμο κατά του φασισμού και έγραψε ηρωικές σελίδες. Ο πόλεμος του ’40 –’41 αποτέλεσε τον θρίαμβο της πατριωτικής και της αντιφασιστικής πίστης του ελληνικού λαού». (9)
Και εγένετο το ΕΑΜ
«… Ένας μικρός λαός βρέθηκε να αντιστέκεται σε μία παντοδύναμη αυτοκρατορία. Καταρχήν, έτσι έγινε το ΕΑΜ. Ο Λευτέρης Αποστόλου που ήταν γραμματέας του ΕΑΜ… ήταν ένας πολύ ευφυής άνθρωπος και πολύ τολμηρός. Απευθύνθηκε στην αρχή στους ηγέτες των μεγάλων κομμάτων. Στο φιλελεύθερο και στο λαϊκό κόμμα. Αυτοί δεν ήθελαν να πολεμήσουν και έτσι έμειναν μόνοι τους και απευθύνθηκαν σε μικρά κόμματα, στο Σβώλο, στο Τσιριμώκο, στον Αγγελόπουλο, οι οποίοι βέβαια ήταν αξιόλογοι άνθρωποι, αλλά δεν είχαν την πολιτική πρόσβαση που είχαν οι άλλοι. Όμως δεχθήκαν να μπουν στο ΕΑΜ. Και το ΕΑΜ έγινε μια μαζική οργάνωση. Κάθε φορά που καλούσαν (σ.σ. οι Γερμανοί) να μαζευτούν άνθρωποι από 16 χρονών μέχρι 50, η Καισαριανή έχει μια κεντρική λεωφόρο, την Εθνική Αντιστάσεως, που έδινε εύκολη πρόσβαση στον ΕΛΑΣ, που υπήρχε τότε, να εμποδίσει αυτόν τον κόσμο για να πάει να παραδοθεί…», αφηγείται ο μπάρμπα Θόδωρος Κουλίτσος, Καπετάνιος του ΕΑΜ - ΕΛΑΣ Καισαριανής, στην τελευταία του αδημοσίευτη συνέντευξη.
Ο Καισαριανιώτης αγωνιστής της Εθνικής Αντίστασης ζούσε από τις 21 Απρίλη του 1944 με τα υπολείμματα μίας σφαίρας καρφωμένα στον εγκέφαλό του. Επρόκειτο για τη χαριστική βολή των Γερμανών, που δέχθηκε έξω από το σχολείο του Βενιζέλου στην Καισαριανή. (10)
Γράφοντας την ιστορία ενός τόπου
Η ιστορία ενός τόπου, αποτελεί μέρος της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς και ιδιαίτερα καθοριστικό παράγοντα για τη συγκρότηση της πολιτιστικής του ταυτότητας.
Η συλλογική μνήμη δεν είναι ούτε πλήρης ούτε συνεκτική, πράγμα που οφείλεται στο ότι κάποια γεγονότα ξεχνιούνται, κάποια άλλα τα γνωρίζουμε επιφανειακά, ενώ εξίσου ιδιαίτερη σημασία έχει και ο τρόπος απομνημόνευσης και καταγραφής τους, αναφέρει μεταξύ άλλων ο Γάλλος φιλόσοφος και κοινωνιολόγος Maurice Halbwachs (11).
Εξίσου σημαντικός παράγοντας στη διάδοση της ιστορίας που έχουμε κληρονομήσει από τις προηγούμενες γενιές είναι επίσης ο τρόπος μετάδοσής τους στους νεότερους. Η περίοδος της Κατοχής και της ευρύτερης συμμετοχής της Ελλάδας στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο ανήκει στα γεγονότα της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας, για τα οποία κάποιος μπορεί να ανατρέξει όχι μόνο στην ξενόγλωσση και την ελληνική βιβλιογραφία, αλλά και στους πρωταγωνιστές της.
Ερευνώντας την προαναφερθείσα ιστορική περίοδο, ο νέος ιστορικός ενδεχομένως κατά ένα μεγάλο βαθμό να αντιμετωπίσει το εξής πρόβλημα, πέραν από την απώλεια των προσώπων που έζησαν τότε τα γεγονότα. Ουκ ολίγες φορές, άτομα που βρέθηκαν στην πρώτη γραμμή του πυρός «αρνούνται» να μεταδώσουν αυτές τις μνήμες στις επόμενες γενιές, όπως επίσης και οι άμεσοι απόγονοί τους. Έτυχε να μιλήσω με το παιδί ενός αντιστασιακού πριν από μερικά χρόνια. Σε αυτή τη σύντομη συνομιλία, που είχα μαζί του, αυτό που μου μετέφερε ήταν ότι «για να γράψεις την ιστορία, πρέπει να τη διαγράψεις». Σεβαστή άποψη, αλλά αγγίζει τα όρια του μηδενισμού.
Η ιστορία είναι ένας ζωντανός οργανισμός, που ναι μεν εξελίσσεται μέσα στον χρόνο, ωστόσο, πολλά κεφάλαιά της επαναλαμβάνονται. Οι πρωταγωνιστές της είναι ίδιοι, αλλά η εποχή έχει αλλάξει.
Πάλι, πριν από μερικά χρόνια, έτυχε να διδάξω σε σχολείο της περιοχής που μεγάλωσα τις αρχές της δημοσιογραφίας σε μαθητές, οι οποίοι συμμετείχαν σε ένα πρόγραμμα Erasmus Placement και έπρεπε να παράξουν ένα βίντεο με την τοπική ιστορία. Μετά λύπης μου, διαπίστωσα ότι οι νεαροί μαθητές ήξεραν ελάχιστες πληροφορίες έως και καθόλου για την περιοχή που ζούσαν. Μπέρδευαν την ιστορία την Κατοχής με την ιστορία του Εμφυλίου. Αγνοούσαν ότι οι προσφυγικές πολυκατοικίες στην οδό Βρυούλων στην Καισαριανή φέρουν τα σημάδια των Δεκεμβριανών. Οι μαθητές δεν είχαν αναρωτηθεί ούτε για το ποιο είναι το πρόσωπο προς τιμήν του οποίου ονομάστηκε το σχολείο τους.
Τούτων δοθέντων, έχουμε αναρωτηθεί ποτέ αν όντως οι αυριανοί πολίτες, γνωρίζουν τι γιορτάζουμε την 28η Οκτωβρίου; Αν γνωρίζουν την τοπική τους ιστορία; Είχα την τύχη ως μαθήτρια να γνωρίσω ορισμένους αγωνιστές εκείνης της περιόδου, όπως ο μπαρμπα Θόδωρος, ο συγγραφέας Γιάννης Κουβάς και ο Γιώργος Δρακόπουλος, που άνηκε στα αετόπουλα της Καισαριανής. Έχουμε αναρωτηθεί ποτέ τι γνωρίζουν τα νέα παιδιά για την ευρύτερη ιστορία; Ή επίσης αν διδάσκεται σωστά αυτή η ιστορία;
Κι όμως υπάρχει τρόπος να διδαχθεί η ιστορία, ακόμα κι αν η μνήμη όπου και αν την αγγίξεις πονεί, όπως σχολίαζε ο Γιώργος Σεφέρης. Η απάντηση είναι απλή. Μιλώντας για την ιστορία. Όσο κι αν αυτή η ιστορία πονάει. Ο προπαππούς μου ήταν αντιστασιακός και δολοφονήθηκε για τις ιδέες του, αφήνοντας πίσω του πέντε ορφανά παιδιά. Δεν δίστασε να αγωνιστεί για το πολύτιμο αγαθό της ελευθερίας της χώρας του. Δεν πρόλαβε κανείς να τον τιμήσει, όπως και τόσους άλλους που αγωνίστηκαν για αυτόν τον σκοπό, τα ονόματα των οποίων δεν τα γνωρίζουμε. Κάθε σπίτι, κάθε οικογένεια, που έχει βιώσει έναν πόλεμο, έχει μνήμες που πονούν. Όμως, αυτές τις μνήμες δεν πρέπει να τις κλειδώνουμε σε ένα μπαούλο, αλλά να τις μοιραζόμαστε. Αυτές οι μνήμες είναι που καθορίζουν τη μετέπειτα πορεία μας.
Οι παρελάσεις και όλες οι εκδηλώσεις μνήμης, με την παρουσία σημαντικών προσώπων της πολιτικής ζωής της χώρας, έχουν ένα νόημα μόνο όταν έχεις λύσει το ζήτημα της ιστορικής λήθης. Μόνο όταν έχεις εξασφαλίσει ότι οι πολίτες και ειδικά οι νεότερες γενιές γνωρίζουν τι γιορτάζουν. Ειδάλλως, όλα είναι μία σταγόνα στον ωκεανό.
Αυτό, λοιπόν, πρέπει να κάνουν οι ιστορικοί αλλά και οι κατά τόπους αρμόδιοι φορείς. Να προτρέπουν τους πολίτες να μιλούν με τους επιζώντες ιστορικών στιγμών και από την άλλη, οι επιζώντες να μη φοβούνται να μοιράζονται με τις νέες γενιές τον πόνο, τις χαρές και τις λύπες τους. Όλοι είμαστε τρόπον τινά μέρος αυτού.
Αν θέλουμε, να μιλήσουμε για συνειδητοποιημένους πολίτες του παρόντος και του μέλλοντος, η μόνη λύση είναι να σπάσουμε αυτό το φράγμα του φόβου για γνώση.
Σήμερα, επέλεξα να μην παρευρεθώ στην παρέλαση για την επέτειο της 28ης Οκτωβρίου, αλλά να επισκεφτώ τον χώρο του Σκοπευτηρίου και του Μουσείου της Εθνικής Εαμικής Αντίστασης στην Καισαριανή. Εκεί, όπως και σε αντίστοιχους χώρους, μπορεί κάποιος να συναντήσει την ιστορία του χθες, του σήμερα και του αύριο.
Ράνια Παπαδοπούλου
Υποψήφια διδάκτωρ Πολιτικών Επιστημών και Ιστορίας
Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης
Πηγές:
Λεζάντα κεντρικής φωτογραφίας: 28 Οκτωβρίου 1940-Έλληνες στρατιώτες στη Θεσσαλονίκη/Πηγή αρχείου: AP
(1) Beevor, A., «Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος», μτφρ. Μπλάνας, Γ., Εκδόσεις Γκοβόστη, Αθήνα, 2018: σελ. 20
(2) ό.π. σελ. 21-22
(3) Σε αυτό το σημείο, οφείλουμε να επισημάνουμε ότι ο δρόμος για την άνοδο του φασισμού και του ναζισμού στην Ευρώπη, άνοιξε ήδη από τη δεκαετία του 1920 και πιο συγκεκριμένα από το 1922 στην Ιταλία, όταν ο βασιλιάς Vittorio Emanuele III διόρισε ως πρωθυπουργό το Μουσολίνι, προσπαθώντας να αποφύγει το ξέσπασμα ενός εμφυλίου πολέμου, που θα είχε καταστροφικές συνέπειες για τη χώρα.
(4) Beevor, A., σελ 24
(5) Ό.π., σελ. 25
(6) Ό.π.
(7) ό.π.
(8) Τα 2/3 περίπου των περιοχών της χώρας βρίσκονταν υπό ιταλική κατοχή και πιο συγκεκριμένα υπό την κατοχή της 11ης στρατιάς (armata), με έδρα την Αθήνα και επικεφαλής τον στρατηγό Τζελόζο.
(9) Τζόκας, Σ., «Καισαριανή, η φυσιογνωμία μίας πόλης», Ιδιωτική έκδοση, Αθήνα, 1998: σελ. 235
(10) O Κουλίτσος, ή αλλιώς ο «Κώστας Νικολαίδης», όπως ήταν και το ψευδώνυμο που χρησιμοποιούσε κατά τη διάρκεια της αντιστασιακής του δράσης, γεννήθηκε το 1919 στη Σμύρνη και σε ηλικία τριών χρονών, βίωσε τη Μικρασιατική Καταστροφή.
(11) Smith, P., «Πολιτισμική Θεωρία, μια εισαγωγή», Μπουμπάρης, Ν. (εισαγ.), Εκδόσεις Κριτική, Αθήνα, 2006: σελ. 134